XVI. ve XVII. Yüzyıllarda Osmanlı'da Tereke Uygulaması ve Muhasebesi - Sosyo-Ekonomik Yapıya Etkileri*

TLDR: Osmanli as mentioned in this paper devlet muhasebesinde yuzyillar boyu kullanilan merdiven yonteminden yararlanmislardir, devletin kurulusundan itibaren alti yuz yil boyunca uygulanmistir.

Abstract: Osmanli’da miras hukukunda tereke kurumu, devletin kurulusundan itibaren alti yuz yil boyunca uygulanmistir. Bu uygulama, kadi (yargic) nin baskanliginda katip (muhasebeci), kassam ( varliklari bolusturen kisi) ve dellaliye (borclu ve alacakli kisilerin belirlenmesi icin duyurulari yapan kisi) den olusan bir ekip tarafindan yapilmaktadir. Varislerden birinin talebi uzerine duzenlenen terekede once konu ile ilgili bilgi verilmekte; sonra varliklar, giysiler, ev esyalari, tasinmazlar, alacaklar ve nakit seklinde envanter kurallarina ( malin turu, miktari, degeri) uygun olarak duzenlenerek siralanmaktadir. Ucuncu bolumde ise bu varliklarin bolusumu uzerinde durulmaktadir. Once borclara ayrilan pay belirlenmekte, sonra tereke islemlerinde gorev alanlarin ucretlerine yer verilmekte, sonra da mirascilarin paylari siralanmaktadir. Mirasci yoksa ya da tek ise, devletin pay sahipligi soz konusu olmaktadir. Es, cocuklar ve oteki varisler, mirasi belirli kurallara gore bolusmektedirler. Muhasebeci, envanterin yapilmasi, alacaklarin ve borclarin belirlenmesi, pay sahiplerinin paylarinin hesaplanmasi ve nihayet tereke defterine gerekli kayitlarin yapilmasinda oldugu gibi tereke islemlerinin hemen hemen tum asamalarinda gorev almaktadir. Osmanli muhasebecileri, tereke defterlerindeki kayitlarda, Osmanli’da devlet muhasebesinde yuzyillar boyu kullanilan merdiven yonteminden yararlanmislardir. Tereke islemlerinde muhasebecinin, hem tereke islemlerinde ve hem de kayitlarindaki bu hâkimiyetinin, kayitlarin bir tasfiye bilancosu seklinde hazirlanmasina imkan verdigi dikkati cekmektedir. Bu arastirmada XVI. ve XVII. yuzyillara ait iki ornek ele alinarak inceleme konusu yapilmis olup, bu orneklerdeki bilgilerden tereke islemlerinin belirli standartlar cercevesinde gelistirilerek yuzyillar boyu ayni esaslar cercevesinde uygulandigi anlasilmaktadir. Belirli standartlar cercevesinde bu uzun sureli uygulamayi mumkun kilan iki hususun bulundugunu belirtmek gerekmektedir. Bunlardan ilki miras hukukunun belirli kurallar cercevesinde istikrarli bir sekilde uzun sure uygulanmasidir. Ikincisi de Osmanli’nin deneyimli muhasebecilerinin belirli standartlara bagli olarak basarili uygulamalaridir. Terekede muhasebenin basarili uygulamalarinin, Osmanli’nin sosyoekonomik yapisinin korunmasinda ve miras hukukunun yuzyillar boyu ayni kurallar ile surdurulmesinde buyuk payi oldugu sonucuna varilmaktadir.